- Lucano, Bellum civile sive Pharsalia, IV, vv. 402-581 | thelatinlibrary.com/lucan | hs-augsburg.de
- Floro, Epitome di storia romana, II, 13, 32-33 | thelatinlibrary.com/florus
Il passo di Lucano dal IV libro del Bellum civile sive Pharsalia, vv. 402-581
La traduzione in italiano si può leggere in progettovidio.it
| Non eadem belli totum fortuna per orbem constitit, in partes aliquid sed Caesaris ausa est. Qua maris Hadriaci longas ferit unda Salonas et tepidum in molles Zephyros excurrit Iader, illic bellaci confisus gente Curictum, quos alit Hadriaco tellus circumflua ponto, clauditur extrema residens Antonius ora cautus ab incursu belli, si sola recedat, expugnat quae tuta, fames. non pabula tellus pascendis summittit equis, non proserit ullam flava Ceres segetem; spoliarat gramine campum miles et attonso miseris iam dentibus arvo castrorum siccas de caespite volserat herbas. Ut primum adversae socios in litore terrae et Basilum videre ducem, nova furta per aequor exquisita fugae. neque enim de more carinas extendunt puppesque levant, sed firma gerendis molibus insolito contexunt robora ductu. Namque ratem vacuae sustentant undique cupae quarum porrectis series constricta catenis ordinibus geminis obliquas excipit alnos; nec gerit expositum telis in fronte patenti remigium, sed, quod trabibus circumdedit aequor, hoc ferit et taciti praebet miracula cursus, quod nec vela ferat nec apertas verberet undas. Tum freta servantur, dum se declinibus undis aestus agat refluoque mari nudentur harenae. iamque relabenti crescebant litora ponto: missa ratis prono defertur lapsa profundo et geminae comites. cunctas super ardua turris eminet et tremulis tabulata minantia pinnis. Noluit Illyricae custos Octavius undae confestim temptare ratem, celeresque carinas continuit, cursu crescat dum praeda secundo, et temere ingressos repetendum invitat ad aequor pace maris. Sic, dum pavidos formidine cervos claudat odoratae metuentis aera pinnae aut dum dispositis attollat retia varis, venator tenet ora levis clamosa Molossi, Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ulli silva cani, nisi qui presso vestigia rostro colligit et praeda nescit latrare reperta contentus tremulo monstrasse cubilia loro. Nec mora, conplentur moles, avideque petitis insula deseritur ratibus, quo tempore primas inpedit ad noctem iam lux extrema tenebras. At Pompeianus fraudes innectere ponto antiqua parat arte Cilix, passusque vacare summa freti medio suspendit vincula ponto et laxe fluitare sinit, religatque catenas rupis ab Illyricae scopulis. nec prima nec illam quae sequitur tardata ratis, sed tertia moles haesit et ad cautes adducto fune secuta est. Inpendent cava saxa mari, ruituraque semper stat, mirum, moles et silvis aequor inumbrat. Huc fractas Aquilone rates summersaque pontus corpora saepe tulit caecisque abscondit in antris; restituit raptus tectum mare, cumque cavernae evomuere fretum contorti verticis undae Tauromenitanam vincunt fervore Charybdim. Hic Opiterginis moles onerata colonis constitit; hanc omni puppes statione solutae circumeunt, alii rupes ac litora conplent. Vulteius tacitas sensit sub gurgite fraudes (dux erat ille ratis); frustra qui vincula ferro rumpere conatus poscit spe proelia nulla incertus qua terga daret, qua pectora bello. Hoc tamen in casu quantum deprensa valebat effecit virtus: inter tot milia captae circumfusa rati et plenam vix inde cohortem pugna fuit, non longa quidem; nam condidit umbra nox lucem dubiam pacemque habuere tenebrae. Tum sic attonitam venturaque fata paventem rexit magnanima Vulteius voce cohortem: «libera non ultra parva quam nocte iuventus, consulite extremis angusto in tempore rebus. Vita brevis nulli superest qui tempus in illa quaerendae sibi mortis habet; nec gloria leti inferior, iuvenes, admoto occurrere fato. Omnibus incerto venturae tempore vitae par animi laus est et, quos speraveris, annos perdere et extremae momentum abrumpere lucis, accersas dum fata manu: non cogitur ullus velle mori. Fuga nulla patet, stant undique nostris intenti cives iugulis: decernite letum, et metus omnis abest. Cupias quodcumque necesse est. Non tamen in caeca bellorum nube cadendum est aut cum permixtas acies sua tela tenebris involvent. Conferta iacent cum corpora campo, in medium mors omnis abit, perit obruta virtus: nos in conspicua sociis hostique carina constituere dei; praebebunt aequora testes, praebebunt terrae, summis dabit insula saxis, spectabunt geminae diverso litore partes. Nescio quod nostris magnum et memorabile fatis exemplum, Fortuna, paras. Quaecumque per aevum exhibuit monimenta fides servataque ferro militiae pietas, transisset nostra iuventus. Namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar, esse parum scimus; sed non maiora supersunt obsessis tanti quae pignora demus amoris. Abscidit nostrae multum fors invida laudi, quod non cum senibus capti natisque tenemur. Indomitos sciat esse viros timeatque furentis et morti faciles animos et gaudeat hostis non plures haesisse rates. Temptare parabunt foederibus turpique volent corrumpere vita. O utinam, quo plus habeat mors unica famae, promittant veniam, iubeant sperare salutem, ne nos, cum calido fodiemus viscera ferro, desperasse putent. Magna virtute merendum est, Caesar ut amissis inter tot milia paucis hoc damnum clademque vocet. Dent fata recessum emittantque licet, vitare instantia nolim. Proieci vitam, comites, totusque futurae mortis agor stimulis: furor est. Agnoscere solis permissum, quos iam tangit vicinia fati, victurosque dei celant, ut vivere durent, felix esse mori». Sic cunctas sustulit ardor mobilium mentes iuvenum. Cum sidera caeli ante ducis voces oculis umentibus omnes aspicerent flexoque Vrsae temone paverent, idem, cum fortes animos praecepta subissent, optavere diem. Nec segnis vergere ponto tunc erat astra polus; nam sol Ledaea tenebat sidera, vicino cum lux altissima Cancro est; nox tum Thessalicas urguebat parva sagittas. Detegit orta dies stantis in rupibus Histros pugnacesque mari Graia cum classe Liburnos. Temptavere prius suspenso vincere bello foederibus, fieret captis si dulcior ipsa mortis vita mora. stabat devota iuventus damnata iam luce ferox securaque pugnae promisso sibi fine manu, nullique tumultus excussere viris mentes ad summa paratas; innumerasque simul pauci terraque marique sustinuere manus: tanta est fiducia mortis. Utque satis bello visum est fluxisse cruoris versus ab hoste furor. Primus dux ipse carinae Vulteius iugulo poscens iam fata retecto «ecquis» ait «iuvenum est cuius sit dextra cruore digna meo certaque fide per volnera nostra testetur se velle mori?» Nec plura locuto viscera non unus iam dudum transigit ensis. Conlaudat cunctos, sed eum cui volnera prima debebat grato moriens interficit ictu. Concurrunt alii totumque in partibus unis bellorum fecere nefas. Sic semine Cadmi emicuit Dircaea cohors ceciditque suorum volneribus, dirum Thebanis fratribus omen; Phasidos et campis insomni dente creati terrigenae missa magicis e cantibus ira cognato tantos inplerunt sanguine sulcos, ipsaque inexpertis quod primum fecerat herbis expavit Medea nefas. Sic mutua pacti fata cadunt iuvenes, minimumque in morte virorum mors virtutis habet. Pariter sternuntque caduntque volnere letali, nec quemquam dextra fefellit cum feriat moriente manu. Nec volnus adactis debetur gladiis: percussum est pectore ferrum et iuguli pressere manum. cum sorte cruenta fratribus incurrunt fratres natusque parenti, haud trepidante tamen toto cum pondere dextra exegere enses. Pietas ferientibus una non repetisse fuit. Iam latis viscera lapsa semianimes traxere foris multumque cruorem infudere mari. Despectam cernere lucem victoresque suos voltu spectare superbo et mortem sentire iuvat. Iam strage cruenta conspicitur cumulata ratis, bustisque remittunt corpora victores, ducibus mirantibus ulli esse ducem tanti. Nullam maiore locuta est ore ratem totum discurrens Fama per orbem. Non tamen ignavae post haec exempla virorum percipient gentes quam sit non ardua virtus servitium fugisse manu, sed regna timentur ob ferrum et saevis libertas uritur armis, ignorantque datos, ne quisquam serviat, enses. Mors, utinam pavidos vitae subducere nolles, sed virtus te sola daret. |
405 410 415 420 425 430 435 440 445 450 455 460 465 470 475 480 485 490 495 500 505 510 515 520 525 530 535 540 545 550 555 560 565 570 575 580 |
La traduzione in italiano si può leggere in progettovidio.it
Il passo di Floro dal II libro dell'Epitome di storia romana, (13, 32-33)
XIII. Bellum civile Caesaris et Pompei
(32) Aliquid tamen adversus absentem ducem ausa Fortuna est circa Illyricum et Africam, quasi de industria prospera eius adversis radiarentur; quippe cum fauces Hadriani maris iussi occupare Dolabella et Antonius illa Illyrico, hic Curictico litore castra posuissent, iam maria late tenente Pompeio, repente legatus eius Octavius Libo ingentibus copiis classicorum utrumque circumvenit.
Deditionem fames extorsit Antonio. Missae quoque a Basilio in auxilium eius rates, quales inopia navium fecerat, nova Pompeianorum arte Cilicium actis sub mari funibus captae quasi per indaginem.
(33) Duas tamen aestus explicuit. Una, quae Opiterginos ferebat, in vadis haesit memorandumque posteris exemplum dedit. Quippe vix mille iuvenum manus circumfusi exercitus per totum diem tela sustinuit, et cum exitum virtus non haberet, tandem, ne in deditionem veniret, hortante tribuno Vulteio mutuis ictibus inter se concucurrit.
In Africa quoque per et virtus et calamitas Curionis fuit, qui ad recipiendam provinciam missus, pulso fugatoque Varo iam superbus, subitum Iubae regis adventum equitatumque Maurorum sustinere non potuit. Patebat victo fuga; sed pudor suasit, ut amissum sua temeritate exercitum morte sequeretur.
(32) [...] La fame costrinse Antonio ad arrendersi. Anche le zattere mandate in suo aiuto da Basilio, che questi aveva dovuto costruire in mancanza di navi, furono prese con un nuovo espediente dei Cilici alleati di Pompeo, per mezzo di funi manovrate sott'acqua, come se si trattasse di una rete1.
(33) Tuttavia la marea ne districò due. Una che trasportava gli Opitergini, si arenò in acque poco profonde e diede ai posteri un esempio memorabile. Infatti una schiera di appena mille giovani sostenne per tutto il giorno i dardi di un esercito che la incalzava da ogni parte, e poiché il valore non ebbe successo, tuttavia per non arrendersi, per esortazione del tribuno Volteio si gettarono gli uni sugli altri uccidendosi con vicendevoli colpi2. [...]
Da: Floro, Epitome di storia romana, a cura di Eleonora Salomone Gaggero, Rusconi Editore, Milano 1981
Note
- Gaio Antonio fu bloccato nell'isola di Curicta, l'odierna Veglia (Krk) nel golfo del Quarnaro, davanti a Fiume (Rijeka), e fu costretto ad arrendersi. Lucio Minucio Basilio (legato di cesare in Gallia e poi pretore nel 45) era probabilmente a quell'epoca un legato di Cesare. Sui rapporti di Pompeo con i pirati cilici, cfr. I 41, 7-15
- Gli Opitergini. ossia gli abitanti di Opitergium (l'attuale Oderzo), erano comandati dal tribuno militare Gaio Volteio Capitone. L'episodio è del 49. I Pompeiani non riuscirono però a sfruttare la vittoria e in Illirico poterono impadronirsi soltanto di Issa. (in Floro, Epitome di storia romana, a cura di Eleonora Salomone Gaggero, Rusconi Editore, Milano 1981)